امروز۱۴مرداد، روزی است که آن را به عنوان سالروز صدور فرمان مشروطیت می‌شناسیم. پرسشی که چند سال است برخی پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ مطرح می‌کنند این است آیا آنچه مظفرالدین شاه ۱۴مرداد ماه ۱۲۸۵ زیر درختی از درخت‌های کاخ «صاحبقرانیه» امضا کرد، واقعاً فرمان مشروطه بود؟
 
یکی از چند اشتباه
چند سال پیش سایت «تاریخ ایرانی» نوشت: «این یک اشتباه تاریخی است که حتی بسیاری از مورخان و پژوهشگران دچار آن شدند و گمان می‌کنند فرمانی که مظفرالدین‌شاه قاجار در نیمه مرداد ۱۲۸۵ امضا کرد، ایران را به ‌عنوان کشور صاحب مشروطه معرفی کرد. درحالی ‌که فرمان ورود ایران به کشورهای مشروطه زمانی امضا شد که چند ماهی از مرگ مظفرالدین شاه و خاکسپاری‌اش در کربلا می‌گذشت... البته این یکی از چند موضوع اشتباهی است که در مورد مشروطه مرتکب می‌شویم!»
ادعای سایت «تاریخ ایرانی» پربیراه هم نبود، چون در سال۱۲۸۵ مظفرالدین شاه قاجار در واقع مقابل قیام مردم تهران و چند شهر دیگر کم آورد و به خواسته آن‌ها مبنی بر داشتن قوه مقننه و تشکیل مجلس شورای ملی تن داد و چیزی درباره مشروطه نگفت. ناظم‌الاسلام کرمانی در این باره نوشته: شاه قاجار ابتدا با عزل عین‌الدوله که یکی از خواسته‌های متحصنان در سفارت انگلیس و همچنین علمای مهاجر بود، موافقت کرد. بعد هم مشیرالدوله، صدراعظم جدید را برای مذاکره فرستاد که تجار متحصن را راضی کند از سفارت انگلیس خارج شوند و از علما هم بخواهد به تهران برگردند. 

یک روز قبل
حالا مشروح مذاکرات مشیرالدوله و همراهانش با انقلابیون برای تشکیل عدالتخانه و مجلس و... بماند، اما آنچه به فرمان مشروطه مظفرالدین شاه معروف و تاریخش هم ۱۴مرداد است، در اصل متنی است به خط احمد قوام که تاریخ ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ پایینش درج شده و وقتی آن را به خورشیدی تبدیل می‌کنیم مصادف با ۱۳مرداد ۱۲۸۵ می‌شود نه ۱۴مرداد! یک روایت تاریخی می‌گوید دلیل تطابق نداشتن تاریخ‌ها این است که پیش‌نویس نامه روز ۱۳مرداد آماده شده و تاریخ خورده و روز بعد توسط قوام با همان تاریخ روز قبل پاکنویس شده و به امضای شاه رسیده است.

روایت معتبرتر تاریخی دیگر از قول اعلم‌الدوله ثقفی می‌گوید آنچه به عنوان موافقت با تشکیل مجلس به امضای شاه رسیده بود چون همه‌اش نوشابه باز کردن برای شخص شاه و دربار بود و نمایندگان مجلس هم قرار بود از شاهزادگان قجری و سفارش شده‌های شاه انتخاب شوند و نامی از مردم و ملت ایران و... برده نشده بود مورد اعتراض انقلابیون و متحصنان قرار گرفت و برگشت داده شد تا روز بعد، صدراعظم آن را نزد مظفرالدین شاه ببرد و او متنی را به دستور روز قبل به این شرح پیوست کند: «جناب اشرف صدراعظم! در تکمیل دستخط سابق خودمان مورخه چهاردهم جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ که امر و فرمان صریحاً در تأسیس مجلس منتخبین ملت فرموده بودیم، مجدداً برای آنکه عموم اهالی و افراد ملت از توجهات کامله ما واقف باشند امر و مقرر می‌داریم که مجلس مزبور را به‌ شرح دستخط سابق سریعاً دایر نموده... و شرایط نظام مجلس شورای ملی را مطابق تصویب و امضای منتخبین به‌ طوری که شایسته مملکت و ملت و قوانین شرع مقدس باشد مرتب بنمایید...».

فردا نیایید چیز دیگری بخواهید
در این متن دوم که روز ۱۴مرداد نوشته و پیوست فرمان روز قبل شد، برای نخستین بار عبارت «منتخبین ملت» به کار رفته و همچنین استفاده ازعبارت «قوانین شرع مقدس» سبب شد مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی تبدیل شود. با این وضع تحصن‌ها پایان یافت و علما هم به تهران بازگشتند. گویا پس از این ماجرا، نمایندگان تبریز هستند که برای نخستین بار صدراعظم (مشیرالدوله) و دیگر مسئولان دولت و حکومت را برای مشروطه قلمداد کردن حکومت ایران زیر فشار می‌گذارند اما کسی زیربار نمی‌رود. صدراعظم حتی به‌صراحت در پاسخ نمایندگان مشروطه‌طلب مجلس می‌گوید: «ما دولت مشروطه نیستیم... دولت به ملت مشروطه نداده... مجلسی هم که دارید جهت وضع قوانین است».

اعتراض‌ها بالا می‌گیرد و درنهایت و به اجبار، مشیرالدوله می‌گوید خواسته‌هایتان را دستخط کنید تا به عرض همایونی برسانم! نامه چهار ماده‌ای نوشته می‌شود که در آن بر مشروعه بودن مشروطه تأکید شده است. مظفرالدین شاه حالا فوت کرده و فرزندش محمدعلی، شاه است. مخبرالسلطنه هدایت، مشیرالدوله و حشمت‌الدوله به ‌همراه عضدالملک، نامه را در تالار برلیان به محمدعلی شاه می‌دهند. شاه غر می‌زند، بابت مشروعه بودن مشروطه ایراد می‌گیرد، ناز می‌آورد و... در نهایت می‌گوید: متن لازم را مخبرالسلطنه بنویسد تا امضا کنم... به شرطی که باز فردا نیایید چیز دیگری بخواهید!
تاریخ‌نویسان می‌گویند فرمان مشروطه واقعی همین نامه‌ای است که مخبرالسلطنه به دستور شاه می‌نویسد و در آن به‌صراحت از پذیرش مشروطه شدن حکومت توسط شاه خبر می‌دهد.

خبرنگار: مجید تربت‌زاده